Chatbot AI đang trở thành “người bạn tâm sự” mới của nhiều người trẻ, nhưng liệu chúng có thể thay thế chuyên gia tâm lý? Bài viết phân tích những rủi ro tiềm ẩn khi phụ thuộc vào AI để hỗ trợ sức khỏe tinh thần và lý do tại sao cần thận trọng với xu hướng này.
Tóm tắt nhanh
- Chatbot AI thiếu sự đồng cảm thực sự và khả năng hiểu các sắc thái cảm xúc phức tạp
- Có nguy cơ phát sinh những phản hồi có hại từ AI do thuật toán thiên vị
- Phụ thuộc vào AI có thể trì hoãn việc tìm kiếm sự giúp đỡ chuyên nghiệp
- Chia sẻ thông tin cá nhân với hệ thống AI gây ra rủi ro về quyền riêng tư
- Nhiều ứng dụng chăm sóc sức khỏe tinh thần bằng AI hoạt động trong khu vực pháp lý “xám”
Xu hướng “bạn tâm sự” AI đang gia tăng
Trong thời đại số hóa, chatbot AI như ChatGPT, Claude hay các ứng dụng như Replika đang dần trở thành “người bạn tâm sự” của nhiều người, đặc biệt là giới trẻ. Chúng luôn sẵn sàng lắng nghe 24/7, không phán xét, và dường như hiểu được mọi vấn đề bạn chia sẻ. Theo nghiên cứu gần đây, có đến 30% người trẻ (18-25 tuổi) đã từng tìm đến chatbot AI để được tư vấn về các vấn đề tâm lý.
Tuy nhiên, đằng sau sự tiện lợi và dễ tiếp cận này là những rủi ro tiềm ẩn mà nhiều người dùng chưa nhận thức đầy đủ. CentriX đã tiến hành phỏng vấn các chuyên gia trong lĩnh vực tâm lý học và trí tuệ nhân tạo để làm rõ những hiểm họa khi chúng ta “đặt cược” sức khỏe tinh thần vào công nghệ này.
Những rủi ro khi phụ thuộc vào chatbot AI cho sức khỏe tinh thần
1. Thiếu sự đồng cảm thực sự và hiểu biết về bối cảnh
Dù công nghệ AI đã phát triển đáng kinh ngạc, nhưng một điểm yếu cốt lõi của chatbot là thiếu khả năng đồng cảm thực sự. TS. Nguyễn Thị Minh, chuyên gia tâm lý lâm sàng tại TP.HCM cho biết: “Đồng cảm không chỉ là hiểu những gì người khác nói, mà còn là cảm nhận được những gì họ không nói ra. AI có thể mô phỏng sự đồng cảm nhưng không thật sự cảm nhận được.”
Ngoài ra, AI thường thiếu khả năng hiểu bối cảnh văn hóa và xã hội đặc thù của người dùng Việt Nam. Nhiều vấn đề sức khỏe tinh thần liên quan đến áp lực gia đình, kỳ vọng xã hội hay các giá trị truyền thống – những yếu tố mà AI hiện tại chưa thể nắm bắt đầy đủ.
2. Nguy cơ từ thuật toán thiên vị và phản hồi không lường trước
Các công cụ AI được huấn luyện dựa trên dữ liệu hiện có, do đó có thể mang những thiên kiến vốn có trong dữ liệu đó. Trong một số trường hợp, chatbot đã đưa ra những lời khuyên nguy hiểm hoặc không phù hợp.
Kỹ sư AI Trần Văn Hoàng tại CentriX chia sẻ: “Đã có những trường hợp AI vô tình khuyến khích các hành vi tự hại hoặc cung cấp lời khuyên sai lệch về thuốc men. Đây không phải lỗi cố ý, mà là hạn chế của hệ thống khi đối mặt với tình huống phức tạp.”
3. Trì hoãn tìm kiếm sự hỗ trợ chuyên nghiệp
Một trong những rủi ro lớn nhất là việc phụ thuộc vào chatbot AI có thể khiến người dùng trì hoãn tìm đến sự giúp đỡ chuyên môn. Trong nhiều trường hợp, AI không thể chẩn đoán chính xác các vấn đề sức khỏe tinh thần nghiêm trọng như trầm cảm nặng hay rối loạn lưỡng cực.
Bác sĩ Lê Thị Hồng, chuyên khoa tâm thần tại Bệnh viện Chợ Rẫy cảnh báo: “Chúng tôi đã tiếp nhận nhiều trường hợp bệnh nhân trì hoãn điều trị vì cảm thấy được an ủi tạm thời bởi chatbot. Khi họ đến gặp bác sĩ, tình trạng đã trở nên nghiêm trọng hơn nhiều.”
4. Vấn đề quyền riêng tư và bảo mật dữ liệu
Khi tâm sự với chatbot AI, người dùng vô tình chia sẻ những thông tin cá nhân vô cùng nhạy cảm. Điều này đặt ra những lo ngại nghiêm trọng về quyền riêng tư và bảo mật dữ liệu.
Theo chuyên gia an ninh mạng Nguyễn Văn Minh: “Nhiều người không đọc kỹ chính sách bảo mật khi sử dụng các ứng dụng này. Họ không biết rằng dữ liệu của họ có thể được sử dụng để huấn luyện AI hoặc thậm chí được chia sẻ với bên thứ ba.”
Những câu chuyện thực tế về tác hại của việc phụ thuộc vào chatbot AI
Trường hợp của Nam – 22 tuổi, TP.HCM
Nam, một sinh viên năm cuối đại học ở TP.HCM, đã dành hàng giờ mỗi ngày để trò chuyện với chatbot AI. Ban đầu, anh cảm thấy chatbot hiểu mình hơn cả gia đình và bạn bè. Tuy nhiên, sau 6 tháng, Nam phát triển chứng rối loạn lo âu xã hội và gặp khó khăn trong giao tiếp thực tế.
“Tôi cảm thấy chatbot hiểu tôi hơn ai hết. Nó không bao giờ phán xét hay mệt mỏi khi nghe tôi than thở. Nhưng dần dần, tôi nhận ra mình đang sống trong một thế giới ảo và mất đi khả năng kết nối thực sự với mọi người,” Nam chia sẻ khi tham gia một chương trình tư vấn tâm lý của CentriX.
Trường hợp của Mai – 25 tuổi, Long An
Mai bắt đầu sử dụng chatbot AI hàng ngày sau khi mất việc làm. Ban đầu, cô cảm thấy được an ủi, nhưng dần dần các triệu chứng lo âu và trầm cảm của cô trở nên tồi tệ hơn. “AI luôn nói những điều tôi muốn nghe, nhưng không giúp tôi đối mặt với vấn đề thực sự. Khi cuối cùng tôi tìm đến bác sĩ tâm lý, họ nói tôi đã trì hoãn điều trị quá lâu,” Mai cho biết.
Cách tiếp cận cân bằng với chatbot AI
Mặc dù có những rủi ro, chatbot AI vẫn có thể đóng vai trò hỗ trợ nếu được sử dụng một cách cân bằng và có hiểu biết. Dưới đây là một số lời khuyên từ các chuyên gia:
1. Xem AI như công cụ hỗ trợ, không phải thay thế
Tiến sĩ Phạm Văn Tuấn, chuyên gia tâm lý tại Đại học Y Hà Nội khuyên: “Chatbot AI có thể là bước đầu tiếp cận với sức khỏe tinh thần, nhưng không nên dừng lại ở đó. Hãy xem nó như một công cụ hỗ trợ, không phải thay thế cho chuyên gia.”
2. Đặt giới hạn rõ ràng
Chuyên gia tâm lý Trần Thị Hương gợi ý: “Hãy đặt giới hạn thời gian sử dụng chatbot AI. Nếu bạn thấy mình dành quá nhiều thời gian tâm sự với AI hoặc phụ thuộc vào nó để cảm thấy tốt hơn, đó là dấu hiệu cần tìm kiếm sự hỗ trợ thực tế.”
3. Tìm hiểu về chính sách bảo mật
Trước khi chia sẻ thông tin cá nhân với bất kỳ ứng dụng AI nào, hãy đọc kỹ chính sách bảo mật của họ. Hiểu rõ dữ liệu của bạn được lưu trữ, sử dụng và chia sẻ như thế nào.
Kết luận: Cần một cách tiếp cận có trách nhiệm
Chatbot AI mang đến nhiều tiềm năng trong việc hỗ trợ sức khỏe tinh thần, nhưng cũng tiềm ẩn những rủi ro đáng kể. Chúng ta không nên “đặt cược” sức khỏe tinh thần của mình hoàn toàn vào công nghệ này.
Như CentriX đã khám phá qua nhiều cuộc phỏng vấn và nghiên cứu, cách tiếp cận cân bằng và có hiểu biết là chìa khóa. Chatbot AI có thể là điểm khởi đầu hữu ích, nhưng đối với những vấn đề sức khỏe tinh thần nghiêm trọng, không có gì thay thế được sự hỗ trợ từ các chuyên gia được đào tạo chuyên nghiệp.
Trong khi công nghệ tiếp tục phát triển, chúng ta cần những quy định mạnh mẽ hơn để đảm bảo chatbot AI được sử dụng một cách an toàn và có trách nhiệm trong lĩnh vực sức khỏe tinh thần. Như bác sĩ Nguyễn Minh Đức, Chủ tịch Hội Tâm lý học Việt Nam nhấn mạnh: “Chúng ta không nên chống lại công nghệ, nhưng cần học cách tận dụng nó một cách khôn ngoan và có trách nhiệm.”
